2.000 yıl evvel icat edildi: İşte Dünya’nın birinci zelzele tespit aygıtı

celikci

New member
Modern sismograflar son derece hassas ekipman modülleridir. Lazer ışığının yahut mıknatısların en ufak hareketlerini kaydederek, onları algılayamadığımız vakit içinderda bile en küçük çapakları tespit edebilir. Dünya genelinde bir sarsıntının merkez üssünü – köken noktası – gerçek olarak belirleyebilen binlerce sismograf üzerinde binlerce ağ var. Ve bu kümelerin ürettiği tüm datalarla, bu jeolojik olayları anlamamızı daima geliştiriyor, erken ihtar sistemleri geliştiriyor ve en inançlı yapıların nasıl oluşturulacağını anlıyoruz.

normal olarak bizim teknolojimiz var, ancak en erken sarsıntı tespit aygıtının tasarımı bugünün sürümlerinden pek farklı; Yaklaşık 2.000 yıl evvel, beşerler zelzelenin ne olduğunu anlamadan evvel tasarlanmış.

Zhang Heng, Han hanedanlığı devrinde Çin’de yaşadı ve tarih onu biroldukca alanda bir akademisyen olarak hatırlıyor. Astronomi, matematik, fen bilimleri, mühendislik, haritacılık ve şiir kollarında, öteki çalışma alanları ve sanatsal uğraşlar üzerinde çalıştı. Yetişkin hayatının büyük bir kısmında hükumet yetkilisi olarak nazaranv yaptı ve 30’lu yaşlarının ortalarında İmparator An tarafınca bir matematikçi olarak yeteneklerini onurlandırmak için imparatorluk çalışanına davet edildi.

Pi ve yıldız haritalarını hesaplamak için çalıştı ve akademik mesleğinin yanı sıra bir mucit idi. Akan su saati – sıvının akışına göre vakti ölçen bir su saati çeşidi – doğruluğunu geliştirdi ve birinci su ile çalışan kelepçeli kürenin (göksel objelerin hareketini gösteren dinamik bir model) yaratılmasından sorumlu olarak görüldü.

Ancak Zhang Heng, dünyanın birinci sismografını icat etmesi ile en büyük ününü kazandı.

Cihazını MS 132 yılındaki vefatından yedi yıl evvel, Luoyang’ın başkentindeki imparatorluk mahkemesine tanıttı. Aygıtın hayatta kalan fizikî kalıntıları yahut çizimleri olmasa da tarihî anlatımlarda, bir urn yahut vazoya benzeyen formu olan büyük bir bronz enstrüman olarak betimlenmekte. Anlatımlara nazaran aygıtın dışına monte edilmiş, her biri çenesinde bir bronz top bulunan sekiz ejderha bulunuyor. Bu efsanevi yaratıkların çabucak altında, sekiz tunç kurbağa bulunuyor ve ağızları düşmeleri durumunda topları yakalamak için açık duruyor.

Tarihsel betimlemeler aygıtın iç sistemleri hakkında epeyce fazla bilgi vermese de, aygıtın iç boşluğunda bir sarkaç bulunduğu ve sarsıntı dalgalarının bu sarkacı harekete geçirerek etrafındaki düzeneklerden birini çalıştırdığı ve ejderhalardan birinin ağzındaki topu düşürdüğü düşünülüyor. Her ejderhanın bir istikameti işaret etmesinden dolayı da hükumet nereye takviye göndermesi gerektiğini çarçabuk belirleyebiliyor.

Zhang Heng’in icadı başlangıçta kuşku ile karşılanıyordu. Kimi konulardaki kanıları, denkleri içinde tanınan olmamasına sebep olurken en kıymetli sorun, aygıtının kanıtlanmamış olmasıydı. Lakin öyküde söylenene nazaran yıllar daha sonra toplardan biri en sonunda aşağı düştü. Doğal ki bu tek başına bir ispat değildi, sonuç olarak başkentte hiç bir sarsıntı hissedilmemişti. Fakat günler daha sonra bir elçi ulaşarak, düşmüş olan topun gösterdiği istikamette, Luotang’ın batısında yüzlerce kilometre ileride önemli bir zelzelenin gerçekleştiği haberini getirdi.


Zhang Heng’in vefatının akabinde geçen yüzsenelerda daha bir fazlaca Çinli mucit bu aygıtı takip eden misal dizaynlar üretti. Lakin geçen vaktin akabinde hiç bir aygıtın hayatta kalmaması sebebiyle, bilim adamları bu aygıtların bir kopyasını yaratmakta zorlanıyorlardı ve hatta kimileri bu aygıtın aslında gerçek olmadığını söylüyorlardı. Sismografın süslü tabiatı ayrıntılı bir biçimde açıklanırken, içerisindeki düzenekler tam olarak açıklanmıyordu. 19. ve 20. yüzsenelerda aygıtı tekrar üretme gayretleri başarılı olmadı. Örneğin, tarihi bir sarkaç sisteminin nasıl yüzlerce kilometre ilerideki bir sarsıntısı algılayacak kadar hassas olduğu yahut nasıl yalnızca tek bir mekanizmayı faal ettiği aşikâr değildi.

2005 yılında Çin Bilim Akademisi’nden bir küme sismolog ve arkeolog, çalışan, kanıtlayıcı bir kopya üretmeyi başardıklarını duyurdular. Onların ürettiği sürümde sarkacın kendisi hiç bir mekanizmayı faal etmiyor, bunun yerine ince bir kuralın üzerinde duran bir topun üzerinde bekliyordu. Sarkaç sallandığı vakit top, sekiz kanaldan birine giriyor ve dışarıdaki ejderha ağzını harekete geçiren sistemi faal ediyordu.

Zhang’in modelinin bu biçimde çalışıp çalışmadığını bilmiyoruz lakin bu sürümün, hassas ve istikamet bilgisi olan bir aygıtın üretilebildiğini kanıtladığı söylenebilir…
 
Üst